Latince adı Albategnius olarak bilinen veya bazen Albatenius veya Albategni olarak anılan Al-Battani, MS 858’de Urfa’nın Harran bölgesinde doğmuş bir astronom ve matematikçiydi. Tam adı, Ebu Abdullah Muhammed ibn-i Cabir ibn-i Sinan er-Rakki el-Harrani es-Sabi el-Battani’dir. Kendisi genellikle İslam’ın en büyük astronomlarından biri olarak kabul edilir. Astronomi ve trigonometri alanındaki keşifleri, Orta Çağ’da bilimin ilerlemesinde önemli bir rol oynamıştır.

Battani hakkında yazılı bilgiler sınırlıdır. Ancak bazı belgeler, onun hassas ölçümler yaparak elde ettiği verilerin yüzyıllarca Avrupalı astronomi uzmanlarına ışık tuttuğunu göstermektedir.

Battani önceleri Harran’da ünlü bir bilim adamı ve yetenekli bir enstrüman yapımcısı olan babası Cabir ibn Sinan tarafından eğitildi. Battani, babasının da etkisiyle astronomi ve matematik eğitimi alırken kendi astronomi aletlerini de üretmeye başladı. Daha sonra Suriye’de Rakka’da ileri eğitim aldı. 877 yılında astronomiyle ilgili çalışmalarına başladı. Gözlemlerinin çoğunu Rakka’da yaptı. Halife Harun el-Raşid, Battani’nin pek çok gözlemine ev sahipliği yapan Rakka şehrine saraylar yaptırdıktan sonra şehir ciddi bir refaha kavuştu. 9. yüzyılın başlarında da, hayatının sonuna dek orada çalışacağı Samarra’ya yerleşti.

Bilimsel Çalışmaları

Çalışmaları esnasında bazı gökyüzü olayla­rının yanı sıra, Güneş ve Ay tutulmalarını gözlemledi. Önemli buluşlarından biri Dünya’nın Güneş etrafında dönerken dairesel bir yörünge izlemediğini fark etmesidir. Dünya’nın yıl içinde bazen Güneş’e yaklaştığını ve bazen de uzaklaştığını gözlemleyince, Dünya’nın elips şeklinde bir yörüngesi olduğunu buldu. Ayrıca kendisinden beş yüzyıl sonra gelen Kopernik’in 23° 35′ olarak bulduğu Dünya’nın ekliptik eğimini 23° olarak hesapladı.

Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini, yörüngelerini daha doğru bir şekilde belirlemeye çalıştı. Yeni Ay’ın görülme şartlarını belirleyen bir yöntem geliştirdi. Ayrıca 489 yıldızı sınıflandırdı. Battani, yaptığı son derece hassas gözlemler sonucu güneş yılını ilk defa 365 gün 5 saat 46 dakika 32 saniye olarak gerçek değere çok yakın hesapladı. Günümüzdeki bu değer, 365 gün 5 saat 48 dakika 46 saniye biçimindedir. Dünya’nın Güneş’ten en uzak mesafesinin değiştiğini göstererek, Güneş’in halkalı tutulmasının yanı sıra tam tutulma olasılığını kanıtlayan kişi de El-Battani’ydi.

Battani; astronomi çalışmaları sırasında matematik ve trigonomet­riden faydalanmıştı. Özellikle astronomik cetvel hazırlarken trigonometriyi çok iyi kullanmıştır. Bu nedenle onun en büyük başarısı, günümüzde kullandığımız trigonometrik oranları geliştirmesi olarak kabul edilir. Bu nedenle Battani Batı’ya trigonometriyi öğreten kişi olarak bilinir. Onun çalışmalarının Tycho Brahe, Kepler, Galileo ve Kopernik gibi bilim insanları üzerinde büyük etkisi olmuştur. Kopernik, Göksel Kürelerin Devinimleri Üzerine (Latince: “De revolutionibus orbium coelestium“) adlı kitabında, Al-Battani’nin Güneş’in hareketinin Kopernik’in kendisinden daha doğru ölçümlerini üretebildiği için ona borçlu olduğunu ifade eder.

Al-Battani’nin Trigonometri İle İlgili Çalışmaları

Bazı kaynaklarda belirtildiği üzere trigonometriyi Battani bulmamıştır. Onun yaşadığı dönemde trigonometri uzun zamandır biliniyor ve kullanılıyordu. Ancak bu kullanım biçimi günümüzdekinden oldukça farklıydı. İlk başlarda gökyüzü devasa bir küre olarak temsil edilirdi. Yıldızların konumları da açılarla belirlenirdi. Ancak açılarla çalışmak zordu, bu nedenle açıların doğrular ile ilişkilendirmesi gerekiyordu. Seçilen doğrunun adı kiriş idi. Kirişleri kullanarak yıldızların ve gezegenlerin şimdiki ve gelecekteki konumlarını hesaplamak mümkündü. Bu nedenle Hipparchus ( MÖ 190-120) farklı açılara karşılık gelen kirişlerin uzunluklarını veren bir tablo hazırlamıştı. Sonrasında da Claudius Ptolemy (85-150), kirişler hakkındaki temel teoremleri ve bunların üçgenler hakkında bilgi almak için nasıl kullanılabileceğini kanıtlamaya çalışmıştı. 

Battani’ni yaptığı bu kirişleri günümüzde kullandığımız trigonometrik ifadeler ile değiştirmesiydi. Bu nedenle kendisi sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantı gerçek anlamda ilk defa kullanan kişi olarak kabul edilir. Battani, çalışmaları sırasında bazı temel trigonometrik bağıntılara ulaşmış ve bunları astronomik hesaplamalarda kullanmıştır. Ayrıca sıfırdan 90 dereceye kadar açıların trigonometrik değerlerini de hesaplamıştı. El-Battani, çalışmalarında, kendisi dışındaki çoğu bilim insanının yaptığı gibi geometrik yöntemler kullanmak yerine, bilim dünyası için oldukça önemli bir adım atarak trigonometrik yöntemler kullandı. Yani Battani trigonometriye günümüzdeki modern halini kazandıran kişiydi.

Al-Battani’nin bilime katkıları gerçekten dikkat çekiciydi ve çabalarını takdir etmek için NASA, Ay’a onun da ismini vermiştir. Bu nedenle Ay haritalarında, Albategnius ismi (Bat­tani’nin Avrupa’ da kullanılan ismi) geçer.

KAYNAK : https://www.matematiksel.org/